POEZIJA PROLAZNOSTI: FILMOVI SAŠE PETROVIĆA
Kao i Crnjanski u jeziku, Saša Petrović je pesnik lirske epifanije, svojevrsnog otkrovenja u mediju pokretnih slika. Raskidajući okove kinematografskog robovanja klišeima literature i teatra, on izvore poetskog prosvetljenja nalazi u samosvojno filmskim, sinematičkim kvalitetima svojih kadrova i sekvenci.
I mada veoma različiti, i naizgled nespojivi, epifanijski trenuci Petrovićevih filmova vezani su za samo jedno, „prokleto pitanje“ – pitanje ljudske slobode. Pa i smisao čovekovog bitisanja na zemlji, i ta večna aporija za našeg autora rešava se kroz suočavanje sa slobodom, njenim rajem i ambisom. I kada se prisetimo scene lude jurnjave zaljubljenog para ka umirućem suncu (u filmu Dani), kao i prizora obraćanja Životu preživelog partizana (u remek-delu Tri), najzad i prizora razbacivanja mukom zarađenog perja po putu (iz Skupljača perja), kojem odgovara slika junakovog razbacivanja dukata po zemlji (u filmu Seobe) – ono što osvaja u svima njima jeste nenadano otkrovenje vlastite slobode u svetu. Sve ono što je nekada, za antičkog i srednjevekovnog heroja predstavljalo Bogojavljenje, ili što vizionar Viljem Blejk sažima u stihovima „Videti svet u zrnu peska, beskraj na dlanu ruke, život u jednom danu”, sve to nalazi svoj odraz i odjek u modernom svetu, u poeziji Petrovićevih filmova. Belina i prozračnost perja, kao i blesak sunca u Danima, ili sunčevog odraza u viziji smrtno pogođene divlje patke (u Letu nad močvarom) neki su od lajt-motiva tog filmskog poetskog jezika, analogno kreštanju glasova mrtvih, trešnjama u Kini ili u zavičaju, ili suočavanju sa vlastitom senkom, što poput refrena promiču lirskim univerzumom Crnjanskog. U zovu očišćujućih, nezemaljskih daljina, stremljenju duše ka izbavljenju iz kala materijalnog i propadljivog nazire se onaj metafizički sloj Petrovićevog opusa, neodvojiv od majstorstva njegove režije koja likovnu ekspresiju sjedinjuje sa dokumentarističkom plastičnošću sekvenci.
Sloboda i lepota, u isti mah, nerazdeljive su od zla i patnje u svetu. Sloboda je čoveku data za milost i stvaranje jednako kao i za zločinstvo, i to je nepoznanica u koju kao da se ni Tvorac dalje ne meša. Ova metafizička antinomija i prokleto pitanje, koje je još u delu Dostojevskog našlo svoj najviši izraz – u Skupljačima perja dobija sinematičko uobličenje kao u retko kojem delu sedme umetnosti. U istom onom perju koje tvori sliku nestvarne lepote, ubiće Beli Bora svog suparnika Mirtu: iz beline će pokuljati mlaz krvi, da nam nagovesti kako sloboda, pored čistote i neoskvrnutosti, u ovom svetu uvek poprima i svoje neželjeno, gnusno naličje. Na ambivalentnostima i protivrečjima egzistencije sazdana je estetika Saše Petrovića; njegovo je vajanje u vremenu poput heraklitovske reke u koju se dva puta ne može ući, a svaki trenutak tek svojim umiranjem i nestankom otvara prostor za onaj budući.
U epifanijskim prizorima slobode treba tražiti pesnički kod, lirski kondenzovanu formulu raskošnog Petrovićevog univerzuma. Podsećaju nas njegovi filmovi na nepobitnu istinu, da je čitavo vreme podareno živućem stvoru tek tren, jedan jedini let nad močvarom – te da iz same kratkoće i nepovratnosti njegove izbija izvor neopisive leopte, sjaja boravka na zemlji.
Ova retrospektiva, koja nam povodom 90 godina od rođenja i 25 godina od smrti, prikazuje gotovo celokupno stvaralaštvo Aleksandra Saše Petrovića, pravi je način da u njemu upoznamo našeg savremenika i sabesednika.
Srđan Vučinić
Serbian 
English